سوپای عێراق، مێژوویەك لە سەرکوتکردنی گەلی كوردستان
104 ساڵ به‌سه‌ر دامه‌زراندنی سوپای عێراقدا تێ ده‌په‌ڕێت؛ ئه‌م سوپایه له‌وه‌ته‌ی دروست بووه، به‌شداریی چه‌ندان شه‌ڕی كردووه و تاوانی گه‌وره‌ی له دژی هه‌رێمی كوردستان کردووە.
دوای جەنگی جیهانی یەکەم، ١٩١٤-١٩١٨، دەسەڵاتی عوسمانی لە عێراق کۆتایی هات و ئینگلیزەکان دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت لە ساڵی ١٩٢٠ یەکەم حکومەتی عێراق پێکهێنرا و سەرەتای ساڵی دواتر یەکەم یەکەی سەربازی سوپای عێراق لە مانگی یەکدا لە بەغدا پێکهێنرا
بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان، پێکهێنانی سوپای عێراق لە 6ی 1ی ساڵی 1921 بوو، لەلایەن کۆمەڵێک ئەفسەری کورد و عەرەبەوە، بە سەرۆکایەتی ژەنەراڵ جەعفەر پاشا عەسکەری، ئەفسەرێکی کوردی کەرکوک، یەکەم پێکهێنانی سوپای عێراقی لەخۆگرتبوو 14 ئەفسەری کورد و عەرەب کە هەشتیان کورد بوون.
لە ساڵی 1936 سوپای عێراق بەشداریی لە یەکەم کودەتای سەربازیدا کرد بە سەرۆکایەتی لیوا بەکر سیدقی فەرماندەی فیرقەی دوو و حکومەتێکی نوێ بە سەرۆکایەتی حیکمەت سلێمان پێکهات
لە مانگی ئایاری ساڵی 1941 سوپای عێراق لەگەڵ سوپای بەریتانیا هاتە ناو شەڕەوە پێش ئەو شەڕە سوپای عێراق لە چوار فیرقەی سەربازی پیادە پێکهاتبوو.
سوپای عێراق لە ساڵی 1931 هێزی ئاسمانی دامەزراند، هەروەها لە ساڵی 1937 هێزی دەریایی دامەزراند. لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە فەلەستین لە ساڵی 1948، سوپای عێراق شانبەشانی سوپای عەرەبی چووە شەڕی عەرەب ئیسرائیلەوە
ئەفسەری سوپای عێراق بە سەرۆکایەتی عەبدولکەریم قاسم، 1999. کودەتایەکی سەربازی ئەنجامدا کە سیستمی حکومەتی عێراقی لە سیستەمی پاشایەتییەوە گۆڕی بۆ سیستەمی کۆماری.
سوپای عێراق و سەركوتكردنی نەتەوەی كورد
لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا حزبی بەعس دەستی بەسەر دەسەڵاتی عێراقدا گرت، لەوكاتەدا لە باشوری كوردستان شۆڕشی کوردستان شۆڕشی مەزنی ئەیلولی هەڵگیرسا لە پێناو مافەڕەواكانی گەلی كوردستاندا و سوپای عێراق چەندین ئۆپەراسۆنی دژی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و گەلی كورد ئەنجامدا و قەتڵوعامی خەڵكی سفیلی دەستپێكرد.
لە ساڵی 1961 تا ساڵی 2003 سوپای عێراق لە دژی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی کورد شەڕی کرد و ئۆپەراسیۆنە بەدناوەکانی ئەنفال و کیمیاباران و سووتاندنی گوندە كوردستانی ئەنجامدا
دڕندەترین تاوانەكانی سوپا دژی گەلی كوردستان
+ ئەنفالکردنى ٨٠٠٠ هەشت هەزار لە پیاوان و گەنجانى بارزانى و زیندە بەچاڵكردنیان لەبیابانەكانی كوردستان
ڕێکخراوى چاودێرى مافەکانى مرۆڤ (Human Rights Watch) لە ساڵى ١٩٩٣ دا ڕاپۆرتێکى ووردى لەسەر هەڵمەتەکانى ئەنفال لە عێراق بڵاوکردەوە و بەپێى ئەو ڕاپۆڕتە بەلایەنى کەم ٥٠,٠٠٠ پەنجا هەزار و لەوانەیە بگاتە زیاتر لە ١٠٠,٠٠٠ سەد هەزار هاوڵاتى کورد لەسەر دەستى سوپای عێراقى کوژرابن.
چەندین سەرچاوە ئەوەیان خستۆتەڕوو کە پێ دەچێت زیاتر لە ١٨٢,٠٠٠ سەد و هەشتا و دوو هەزار کورد یاخود زیاتر لە هەڵمەتەکانى ئەنفال کوژرابن.
+ بەکارهێنانى چەکى کیمیاى لە کۆتایى ساڵانى ١٩٨٠ کان کە دیارترینیان کیمیابارانکردنى هەڵەبجە و شەهیدكردنی 5 هەزار هاوڵاتی سفیل
جگە لەو تاوانانە سوپای عێراق بۆردوومانكردنی چەندین ناوچە كوردستانی كردووە لەوانە
کیمیابارانکردنى گوندەکانى سەرگەڵو و یاخسەمەر و گوێزەڵە و دۆڵى جافایاتى لە ساڵى ١٩٨٨ .
کیمیابارانکردنى شارى هەڵەبجە لە ساڵى ١٩٨٨ .
کیمیابارانکردنى گوندى عەبناب و قەزاى هەڵەبجە لە ساڵى ١٩٨٨ .
کیمیابارانکردنى گوندەکانى شێخ وەسانان و ناوچەکانى دەورووبەرى لە ساڵى ١٩٨٧.
کیمیابارانکردنى گوندەکانى قزڵەر و سەنگەر و ماولەکە لە ساڵى ١٩٨٧.
کیمیابارانکردنى گوندەکانى دۆڵى بالیسان لە ساڵى ١٩٨٧ .
کیمیابارانکردنى قەزاى قەرەداغ لە ساڵى ١٩٨٧.
کیمیابارانکردنى گوندەکانى گۆزتەپە و ئەکار و مەیلان و سەرچمە و شێخانم کەڵەشێر و چەمى ڕێزان و قۆچڵاغ و زەرى لە ساڵى ١٩٨٨ .
کیمیابارانکردنى گوندەکانى مەلەخ گۆڕەشێر و کەندۆڵ و بەردۆک و بلێ و تاهى و نازەنین و باڵیسان لە ساڵى ١٩٨٧.
کیمیابارانکردنى شارى سەردەشت لە ڕۆژهەڵاتى کوردستان لە ئێران لە ساڵى ١٩٨٧.
کیمیابارانکردنى زۆربەى گوندەکانى قەزاى دهۆک لە ساڵى ١٩٨٧.
کیمیابارانکردنى گوندەکانى قەزاکانى بادینان و ناوچەى گەلى بازى لە ساڵى ١٩٨٨.
کیمیابارانکردنى گوندەکانى مەرگەپان لە ساڵى ١٩٨٤.
سەردەشت محەمەد بەرپرسی شەهیدان لە مەكتەبی ڕێكخستنی سلێمانی هەڵەبجە ڕاپەڕینی پارتی دیموكراتی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ كەناڵی سلێمانی دەڵێت :” هەرسوپایەك كە دروستدەكرێت بۆ پارێزگاری كردنە لە هەموو ئەو پێكهاتانەی كە لەوڵاتەكەدا دەژین ، بەڵام ئەوەی لە عێراق بەدیكراوە ئەو هێزەی لەعێراقدا بووە هێزی سەردەست بووە و هەمیشە بەكاریان هێناوە بۆ لە ناوبردنی هێزە بندەستەكان هەمیشە كوردش وەك هێزی بندەست هەژمار كراوە .
بەرپرسی بەشی شەهیدان دەشڵێت:” گەلی كورد كیمیاباران كراوە جینۆساید كراوە توێنراوە ئەو هێزەی لە عێراق هەیە بەشێك نەبووە لە پارێزگاریكردنی میلەتی كورد .
ئاماژە بەوەشدەكات :” كە سوپای عێراق سوپایەكی مونەزەم نییە هێزێكی میلشیاییە و ئەگەر ئەمانە نمایندەی سوپا بن كەواتە عێراق سوپایەكی خراپی هەیە .
لێدوان
ئەگەرچی بەپێی دەستووری عێراق، سوپا بۆی نییە دەستێوەردان لە کێشە سیاسییە نێوخۆییەکان بکات و دەبێت بێلایەن بێت، بەڵام ئەو سوپایەی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، کورد ڕۆڵێکی گەورەی لە بوونیادنانەوەیدا هەبوو، جارێکی دیکە لە 16 ی ئۆکتۆبەری 2017، بە فەرمانی دەسەڵاتدارانی ئێستای بەغدا لە کێشەی نێوان هەولێر و بەغدا تێوەگلا و هێرشی کردە سەر ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان و داگیری کرد؛ لە ئەنجامیشدا چەندان کەس کوژران و برینداربوون، ئەمە جگە لەوەی بەهەزاران کەسیش لەو ناوچانە، لە ترسی تۆڵەکردنەوە، ئاوارەی هەرێمی کوردستان بوون.
ڕاپۆرت : بێستون محەمەد