توندوتیژیی دژی ئافره‌ت
هیوا ئەحمەد
توندوتیژی دژی ئافرەت لە سەردەمی پۆست مۆدێرنەدا ڕەهەندێكی جیهانیی هەیە، بەڵام ڕەنگدانەوەی لە كۆمەڵگەی كوردیدا تۆخە، لە كوردستاندا توندوتیژی دژی ئافرەت هێشتا نەبووە بە دیاردە، بەڵام وەك حا‌ڵەت مەترسیدارە. پیاو سالاری و ژێردەستە بوونی مێ پرسێكی مێژووییە، بۆ ئاشنابوون بە سه‌رهه‌ڵدانی جیاوازیی ڕەگەزی دەبێت هەڵتەكاندنێكی ڕیشەی بۆ ئه‌و مێژووه بكرێت، لە قۆناغەكانی گەشەسەندنی خێزاندا یەكەمین قۆناغ كۆمۆنی سەرتاییە، كە خاوەندارێتی خێزانی گشتی بووە و بەشێوەی سرووشتی ژیاون، باوك و دایك دیار نین، بەڵكو هەمووان نەوەی هۆزەكەن، لەم قۆناغەدا هیچ كەس بە تەنها خاوەنی هیچ نییە و هەموانیش خاوەنی هۆزەكەن.
لە قۆناغی (خوێن)یدا خێزان وابەستە دەبێت بەخوێنەوە، باوكی منداڵ دیار نییە دایك دەبێت بەمیراتگری خوێن، كە ئەمەش بە قۆناغی ئافرەت سالاری دادەنرێت، تا دەگات بە قۆناغی موڵكایەتی، قۆناغەكەش پێویستی بە هێز و بازووه بۆ وه‌ربه‌رهێنان، ئیتر پیاو بەهۆی بوونی ئەو هێزەوە دەبێت بە خاوەنی موڵك و سەردەمی ئافرەت سالاری كۆتایی دێت، ڕەگەزی مێ دەبێت بە موڵكی تایبه‌تی نێر و وەك كاڵا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و بە موڵكی پیاو ئەژمار دەكرێت.
لە سەردەمی سیسته‌می سەرمایەداریدا بەكاڵابوونی مرۆڤ دەگاتە ترۆپكی خۆی، هه‌رچه‌نده ئه‌م بەكاڵاكردنە هەردوو ڕەگەز دەگرێتەوە، بەڵام بۆ ڕەگەزی مێ نەك هەر بەكاڵاكردنه، بەڵكو سەرمایەگوزارییشی پێوە دەكرێت.
له‌وكوردستاندا دۆخه‌كه ئاڵۆزتردەبێت، به‌هۆی جیهانگیری و بوونی ئه‌و هه‌موو ئه‌په‌وه، تاك ئاشنا ده‌بێت به‌كه‌لتووری گه‌لانی جیهان، وێنەیەكی خەیاڵی جوان لەزهنیدا دروست دەبێت، له‌ژێر ئه‌و كاریگه‌ریه‌دا دژی نه‌ریتی جیاوازی ڕه‌گه‌زی ده‌وه‌ستێته‌وه، په‌نا بۆ چه‌كی چەمكەكان ده‌بات و دەیكات بە كەرەستەی ڕووبەڕو بوونەوەی نادادیەكان، ئیتر مرۆڤی كورد دەكەوێتە نێوان جەنگی چەمكەكانەوە، شەرەف و ئەخلاق ئەو دوو چەمكەن لە دەست پیاواندان و زۆرترین پاساوی كوشتن لەژێر ئەو دووناوەدا بووە.
دەكرێن بە ماددەی ڕێسای نه‌ریتی كۆمەڵگە، كە دادگایی ئافرەتی پێ دەكرێت و سزاشی پێ دەبڕێتەوە، لەكاتێكدا هیچ كامیان پەیوەندییان بە جەستەی ڕەگەزی مێ وە نییە. شەرف گشتییە و كۆمەڵگە دەتوانێت لە مرۆڤەكانی وەربگرێتەوە یان پێان ببەخشێت، بەپێی ویستی خۆی، هەرچی ئەخەلاقیشە پرسێكی قووڵی زاتییە و پەیوەندی بە ڕەوایەتییەوە هەیە.
چەمكی و ماف و ئازادییش چەكی دەستی ئافرەتە، كرۆكی كێشەی پرسی ئازادی ئەوەیە كە سنوورەكانی ئازادی نەكێشراوە، بەڵكو سنووری تاك و كۆمەڵگە و ئاین و دەسڵات تێكەڵن، هەمووان ئازادیی بێكۆتا بۆ خۆیان بە ڕوا دەبینن، بەناوی پیرۆزی و یاساشكێنی و فۆرمی ئادابە كۆمەڵایەتییەكانەوە سنووری ئازادی ئەوی تر بەرتەسك دەكەنەوە، هه‌رچی مافیشه هەمووان خۆیان بە بەش خوراودەزانن، لێكەوتەكانی ئەم تێگەیشتنەش دەبێت هۆكاری به‌ریه‌ككه‌وتنی تاك و نه‌ریتی كۆمه‌ڵگا. كێشەكانی نه‌ریت ئه‌وه‌یه له‌لایه‌ن گشته‌وه به‌پیرۆز ده‌زانرێت، كاتێك تاك ئه‌و پیرۆزییه ده‌شكێنێت، كۆمه‌ڵگا بڕیاری سزادانی ده‌دات، دواتر هه‌ركۆمه‌ڵگا بكوژیش ده‌بوغزێنێت و مه‌حكومی ده‌كاته‌وه به‌سزا.
ڕۆڵی هەریەك لە سیكۆلاریزم و ئایین لە ئاراسته‌كردنی تاكدا هۆكارێكی تری بەریەككەوتنەكانە، چونكە پەیامە ئاینییەكان ئاماژە بەوە دەكەن بەختەوەریی تاك لە دنیای (ئاخیرەت)كۆتاییدایە، هەرچی هزرە سیكۆلاریزمییەكەشە پێی وایە بەختەوری لەم ژیانەدایە و مرۆڤ مافی خۆیەتی بگات بە ترۆپكی بەختەوەری، سەرەڕای دژبەیەكیی هەردوو ئاراستەكە، پرسی بەختەوەریی مرۆڤ ڕووبەڕووی پرسیارێكی بێ وەڵام دەكاتەوە، ئایا بەختەوری لە چێژدایە یان بەختەوەری بابەتێكی ڕۆحییە؟
ڕەگەزی مێ وەك مرۆڤ دەكەوێتە بەردەم تەحەدییەكی دیكەوە ئەویش كلتووری بەكەمزانینی ڕەگەزەكەیەتی، زۆرێك لە پیاوان نەك بڕوایان بە یەكسانیی نێوان ئەو دوو ڕەگەزە نییە، تەنانەت بەمرۆڤی پله نزمیش سەیریان دەكەن، به‌كه‌م زانین لەنەستی نێردایە، ئه‌گه‌ر ناوی به‌شێر بهێنرێت شانازی پێوەدەكات، خۆ ئه‌گه‌ر به هه‌مان پیاو بوترێت ژن، په‌رچه‌كرداری توندی ده‌بێت، له‌كاتێكدا یه‌كه‌میان حه‌یوانه و دووه‌م مرۆڤ، كۆتایی هێنان به‌جیاوازی ڕه‌گه‌زی تەنها بەیاسا ناكرێت، چونكە هەریاسایەك دەربچێنرێت دەبێت ڕەچاوی ئاین و سیاسەت و كەلتووری كۆمەڵگا بكات، بۆ ئەوەی ڕەتنەكرێتەوە، چونكە سروشتی هەموو كۆمەڵگەیەك دەرهاویشتەی ڕایەڵەكردنی ( ئاین و سیاسەت و كەلتوور)ە.
پێویستە هاوشانی یاسا كار لەسەر هێزی نەرمی په‌روه‌رده و كه‌لتوور سازی بكرێت. وەمیدیاش ڕۆڵی هوشیاركردنەوە ببینێت.
لەكۆتایدا دەبێت ئاماژه به‌وه بكرێت ئه‌م بابه‌ته بۆ هه‌ردوو ڕه‌گه‌زەكە ڕێژه‌ییه و گشتی نییه.