نەورۆز
هیوا ئەحمەد
سەرهەڵدانی بۆنەی نەورۆز كۆنترە لە دۆزینەوەی نوسین و لە تۆماركردنی مێژوو، لەبەر ئەوە ئەگەر هەموو لاپەڕەكانی مێژوو هەڵبدرێتەوە، ناتوانرێت چۆنیەتی سەرهەڵدانی ئەو بۆنە ساغ بكرێتەوە، بەڵام ئەوەی ڕوون بووەتەوە ئەوەیە، كە ئەم بۆنەیە لای گەلانی ئاری لەسەر خاكی كوردان سەری هەڵداوە.
دۆزینەوەی ئاگر وەرچەرخانی مێژووی ژیار و پەڕینەوەی مرۆڤە لە قوناغێكەوە بۆ قوناغێكی تر، لە خاكی كوردستانیشدا، كە دووەمین لانكەی مرۆڤایەتییە، ئاگر گرنگیی تایبەتی هەبووە، لە ئایینە (میتراییەكان)كوردییەكاندا، ئاگر هێمای ڕووناكی و ڕاماڵینی تاریكی بووە.
لە ئایینی زەردەشتدا ئاگر یەكێكە لە چوار توخمە بنەڕەتییە پیرۆزەكە (ئاگر، ئاو، هەوا، خاك)، لای زەردەشت ئاگر ناپەرسترێت، لە ئاڤێستادا ئاگر بە هێمای ڕووناكیی خودای زەردەشتی (ئاهورا مەزدا) دەزانرێت، هەروەك چۆن ئەم هێمایە لە ئایینەكانی تریشدا هەیە، وەك (ئەستێرەكەی داود) لای جولەكەكان، خاچ لای مەسیحییەكان، مانگ لای موسڵمانان… ئەمانە هێمای ئایینەكانن.
لە زانستی ئایینی زەردەشدا ئاگر نوێنەرایەتیی ڕووناكی دەكات، ئەو ڕووناكییەش لە نووری خوداوەیە، بوونی نووری خودا لە قورئانی پیرۆزیشدا هاتووە، لە سورەتی نوردا، كە دەفەرمووێت (الله نور السماوات والارض).
هەر كوردیش خاوەنی سەرهەڵدانی فەلسەفەی ئیشراق بووە، كە تایبەتە بە ئیمانداریی نووری خودای دامەزرێنەری ئەم لقە فەلسەفییە میتافیزیكییە (سوهرە وەردی)یە.
تیۆری چوار توخمە بنەڕەتییەكە لە یۆنانی كۆنیشدا هەبووە و پەڕیوەتەوە بۆ زۆر ناوچەی جیهان و بووە بە زانستی لقێكی فەلسەفەی كۆن، شەمسەدینی شارەزوری لە كتێبی (تاریخ فلاسفه) ئاماژە بەوە دەكات كە یۆنانییەكان زانیاریی چوار توخمەكەیان لە ئایینەكەی زەردەشتەوە وەرگرتووە، ئەویش كاتێك كە ئەسكەندەری مەقدۆنی ئەم ناوچانە داگیردەكات، زانستەكانی ئایینی زەردەشت دەباتەوە بۆ یۆنان.
زۆر لە گەلانی ڕۆژهەڵات هەوڵیان داوە بۆنەی نەورۆز بلكێنن بە مێژووی خۆیانەوە، بۆ ئەو مەبەستەش گەلێك ئەفسانە و چیرۆكیان دروست كردووە، كە لێرەدا ئاماژە بە هەندیكیان دەدەین:
– كاتێك كەشتییەكەی نوح لە تۆفانەكە ڕزگاری دەبێت و لەسەر كێوی جوود لەنگەر دەگرێت، مرۆڤەكان دادەبەزنە سەر وشكانی و ئاگر دەكەنەوە بۆ خۆگەرمكردنەوە، ئەوش بە یەكەمین ڕۆژی نەورۆز دادەنرێت.
– رۆژی دامەزراندنی دەوڵەتی پێشدادییەكان، كە باپیرەگەورەی مادەكانن، لەلایەن یەكەمین پادشایان بەناوی (كیومەرز) كراوە بە نەورۆز، وە لە كتێبەكەی زەردەشت( ئاڤێستا)دا ئاماژە بەناوی كیومەرز كراوە.
– جەمشیدی، دواهەمین پادشای پێشدادییەكان لە دەماوەندەوە دەچێت بۆ بابل، بە گالیسكەیەكی لە زێڕ دروست كراو، كە ڕووناكیی تیشكی خۆر دەداتەوە، خەڵكەكەش پێی دەڵین ئەمەش ڕۆژێكی نوێیە، ئه‌وڕۆژه كراوه به‌نه‌ورۆز، ناوی كاوەی ئاسنگەر وابەستەی نەورۆز كراوە، كاوه وەستای دروستكردنی گالیسكەكەی جەمشید بووە.
مێژووی سەرهەڵدانی نەرۆز(مەجازی)یە ساغ ناكرێتەوە، سەرچاوەی زۆر لەبەردەستن، هەندێك لە مێژوونوسان بە ویستی خۆیان چیرۆكیان دروستكردووە و پاڵەوانیان داتاشیوە، ڕاستی و دروستیی ڕوداوەكان بەلاڕێدا براون.
لە كۆندا گەلانی ئاری حەوت جەژنیان هەبووە، دووانیان پیرۆزترینن، ئەوانیش نەورۆز سەرەتای وەرزی بەهار و گەرما و چنینەوەی بەروبوومە، ئەوی دیكەش جەژنی میهرەگان، كە شەش مانگ دوای نەورۆز دێت، جەژنی دەستپێكردنی سەرماوسۆڵەیە و لە سەرەتای جەژنی یەكەمدا ئاگر كراوەتەوە.
مێژوونووسی ئێرانی (زەبیحولڵای مەنسووری) لە باسی گەلانی ئێران لە پێش گەشەسەندندا، دەڵێت: “لەو سەردەمەدا نەیاندەزانی ئاگر بكەنەوە، كاتێك بەهۆكاری ڕووداوه سرووشتەوە ئاگریان دەست دەكەوت، ناچار دەبوون نەهێڵن ئاگرەكە بكوژێتەوە، دەبوایە بە بەردەوامی دار بخەنەسەر ئاگرەكە، ئەوەش بووبووە هۆكار و هێمای گەرمی ڕووناكی، ئەم گەلانەش ئاگرەكەیان بە پیرۆز دەزانی”.
لە ئێستادا نەورۆز وابەستەی ئەفسانەی كاوە و زوحاك كراوە، ئەم چیرۆكە لەلایەن فیردەوسیی مێژوونوسی ئێرانی دروست كراوە، بەمەبەستی شێواندنی ڕاستییەكە و دوورخستنەوەی كورد بووە، لە خاوەندارێتیی ڕەسەنی بۆنەكە، لە ئەفسانەكەیدا زوحاك دەكات بە پاشایەكی بابلی (كورش)ی ڕووخێنەری دەوڵەتی مادەكانیش دەكات بەكاوە، تەنها مەبەستی دوورخستنەوەی كورد و ناوی مادەكان بووە لە مێژووی نەورۆز، چواردە سەدە لەپێش فیردەوسی، مێژوو نوسی یۆنانی (هیرۆدۆت) باسی بۆنه‌ی نه‌ورۆز ده‌كات به مادەكانه‌وه گرێده‌داته‌وه، ڕۆژی دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەتی ماد، لەلایەن (دیاكۆ) یەكەمین پادشاوە دەكرێت بە بۆنەی نەورۆز.
بەپێی هەموو سەرچاوە مێژووییەكان مێژووی نەورۆز لە پێش سەرهەڵدانی فارەسەكانەوەیە وەك نەتەوە، وە ئەوەش ساغبووەتەوە كە زوحاك پادشایەكی عەرەبە و هەرچی كاوەی ئاسنگەرەیشە تەنها ئاسنگەری جەمشید، پادشای پێشدادییەكان بووە.
لە ڕیوایەتەكانی پەهلەویدا ئاماژە بەوە كراوە كە جەمشید پادشایەكی گەورە بووە، كاتێك چووەتە سەر دەسەڵات، مێژووی ئەو بۆنەیە كراوە بە نەورۆز.
هەردوو مێژوو نوس (دینەوەری و شەهابەدین) دەڵێن زوحاك پاشایەكی عەرەبە، دینەوەری (تەحقیق نەسەبی) دەكات، دەڵێت لە نەوەی سامە و لە یەمەنەوە هاتووە و دوایین پادشای پێشداددیەكانی ڕووخاندووە، شەهابەدین دەڵێت زوحاك دەسڵاتداری شام وفەلەستین بووە، بۆ داگیركاری هاتووه.
عومەری نەیشاپووری(خیام)، دەڵێت فەرەیدون نه‌وه‌ی جه‌مشید بە هاوكاریی كاوەی ئاسنگه‌ر (زوحاك) دەكوژێت.
ئەو مێژووەی كاوە دەكات بە پاڵەوانی ئەفسانەی نەورۆز و بۆنەی سەرهەڵدانی، دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە، چونكە بەپێی سەرچاوە مێژووییە بیانییەكانیش نەورۆز لای پێشدادییەكان و دواتریش مادەكان هەبووە، كە كۆنترین ئیمپراتۆرییەتن مێژوو تۆماری كردبێت لە ناوچەكەدا.
لە ده‌قه‌كانی (تەو‌راتدا) هاتووە، كە لە 2700 پێش ئێستا ئاگر كراوەتەوە، ئەو مێژووەش نزیكە لە سەری ساڵی كوردییەوە، كە پەیامبەرێكی جولەكە بە ناوی(جەرمایە) ئاگری نەورۆز دەكاتەوە بۆ خودای ئینانە.
لای سۆمەرییەكان و دواتر ئاشوورییەكان لە مانگی چواردا زەوی زیندوو دەبێتەوە، ئەوەش كراوە بە چەژن، خودای ئەم بۆنەیەشیان هەبووە بەناوی(ئینانا) كە دواتر بووە بە (عەشتار)، ئەم چەژنە لای ئێزدییەكانیش هەیە، لە مانگی چواردا هێلكە ڕەنگ دەكەن، چونكە لە كۆندا هێلكە سیمبولی ژیان بووە.
لای بابلییەكان سێزدەهەمین رۆژی بەهار، ڕۆژێكی شومە لە شاردا، بۆ ئەوەی پارێزراوبن لەو وەیشوومەیە، پادشا و خەڵك لە شووراكانی شار چوونەتە دەرەوە، ئەمەش بە سەرتای دروستبوونی سێزدەبەدەر دادەنرێت، وە لای شاعیری كورد (هەژار موكرایانی) لەبارەی سێزدەبەدەری نەورۆزەوە دەڵێت: “ئەو ژمارەیە پەیوەندیی بە زایینی مەڕەوە هەیە، دوای زایینی مەڕەكان بەرخەكان لە كۆز دەكرێن، پاشان دوای سێزدە ڕۆژ بەرەڵا دەكرێن.
به‌پێی زۆرینه‌ی ئه‌و سه‌رچاوه مێژوویانه له‌سه‌ری نوسراون، نه‌رۆز له‌سه‌رخاكی كوردان سه‌ری هه‌ڵداوه، له‌به‌ر ئه‌وه بۆنه‌یه‌كی كوردییه.
سەرچاوە:-
میژوونوسان:شوكر مستەفا”عبدولڕەحمان زەبیحی، ئیحسان نووری پاشا، زەبیحوڵا مەنسووری
وتارەكانی :-فەریدون هیرانی، م/سۆران ڕەش