هزره‌كانی پشت دەستووری ئەمریكا
هیوا ئەحمەد
هیچ وڵاتێك لە درووستبوونیدا وەك ئەمریكا فرەپێكهاتە نییە، سێزدە ویلایەتی حوكومڕانی خاوەن بەرژەوندیی جیاواز، ژمارەیەك ڕەگەزی جۆراوجۆری وەك (ئینگلیز، ئیسپانی، فەرەنسی، ئەفریقی و…هتد) . جگە لە كۆمەڵێك هۆزی رەسەنی ئەمریكی.
خەڵك لە سەرانسەری جیهانەوە كۆچیان كردووە بۆ سەر ئەو خاكە، سەرەنجام بووە بە نیشتمانی ئەو مرۆڤانەی كە بە هۆكاری جیاواز لەوێدا نیشتەجێ بوون، كە بەهۆی قەرزاری یان هۆكاری توندوتیژیی ئایینی، یان لە یاسادەرچووەكانی وڵاتانی دیكە كە هەڵاتوون و لەوێ گیرساونەتەوە، هەندێك بۆ ڕزگاربوون لە سیستمە زۆردارییەكانی وڵاتانی خۆیان، هەندێكی دیكەش لەپێناو بازرگانی و دەستگرتن بەسەر زەویی بەپیتدا ڕوویان لەو خاكە كردووە، كە لە پەیڕەوانی ئاینێكی ئاسمانیی هاوبەش نین، مرۆڤگەلێكن فرەیەكی تەواو جیاوازن و هیچ نەریتێكی هاوبەش پێكەویان نابەستێتەوە، بەڵام خاوەنی كۆمەڵێك لە بیرمەند و نوخبەی ویستداری واقیعبینن، كە درك بە پێویستیی پێكەویی دەكەن بۆ بونیاتی داهاتوو، بۆ ئەم مەبەستە گوتاری یەكگرتووییان دەبێتە پێویستییەكی حەتمیی یاسایەك كە هەمووان كۆبكاتەوه
ئه‌مریكایه‌كان ئه‌و عوقه‌ده‌یان هه‌بوو، كه ئه‌وان نه‌ته‌وه نین، هه‌مووكات ئه‌گه‌ری په‌رته‌وازه‌یی و داگیر كردنیان زۆره، به‌ڵام دركیان به‌وه كرد،
كە ئەوان بە چه‌تری دەستوورێكی عاقڵمه‌ندانه‌ی دیمۆكراسی دەتوانن خۆیان لە ململانێی یەكتری بپارێزن و یه‌كگرتووبن دژی داگیركاری، بەنوسینی ده‌ستوور ئاشتیی نێوان ویلایەتەكان و ئابوورییەكی جێگیر بەدەست دێت، بۆیە لە نێوان خۆیاندا پەیمانێكی كۆمەڵایەتی دەبەستن و كۆنفیدراسیۆنی دەستوور دادەمەزرێنن، دەستووری هیچ وڵاتێك كۆپی ناكەن، بەڵكو متمانەیان بە بیر و هزری خۆیان هەیە، ته‌نها سوود لە ئەزموونی وڵاتان و بیرمەندان وەردەگرن، بەتایبەت لە بنەما سەره‌كییەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی (عقد الاجتماعی)ی (1جۆن لوك)ی ئینگلیزی.
ئەمریكاییەكان توانییان دەستوورێك بنوسنەوە، كە نەبێت بە مێژوو، چونكە بەردەوام لە خۆنوێكردنەوەدایە و پشت بە هیچ تیۆرێكی فكریی نەگۆڕ نابەستێت، بەڵكو بۆ پێشهاتەكانی دواتر بەدوای چارەسەری پراكتیزمیدا دەگەڕێت، ئەمەش هۆكاری زیندووییەتی، دەستووری ئەمریكا لۆژیكییە، هێڵە گشتییەكانی ئەزموونی هزری بیرمەندەكانی ئەمریكایە و هەموواری پراگماتیكی بەرهەمی هۆشی مرۆڤەكانی سەردەمە، ئه‌مه‌ریكایه‌كان نه‌ك ته‌نها هزریان به‌ڵكو سایكۆلۆژیاشیان كاریگه‌ری ههیه له‌سه‌ر ده‌رستووره‌كه‌یان، چونكه ویلایه‌ته‌كان متمانه‌یان به‌یه‌كتر نییه، ئەوان دەسەڵاتەكان دابەش دەكەن و دەیانكەن بە چاودێر بەسەر یەكترەوە، بەمەش ڕێگە لە درووستبوونی دیكتاتۆرییەت دەگرن، كۆمه‌ڵگایه‌كی ناڕێكخراو دەستوورێكی ڕیكخراوی تۆكمە و ئاڵۆز دەنووسنەوە، كە گرنگی بە بنەماكانی دیمۆكراسی دەدات و مافی مرۆڤ و ئازادیی تاك فەراهەم دەكات، ئەمەش بە كەمتر لە دووسەد ساڵ دەیانگەیەنێت بە لووتكەی گەشەكردن.
عه‌قڵمه‌ندی ئەمریكییەكان ئەو یاسا ئابوورییە پێچەوانە دەكاتەوە كە دەڵێت: “گەشەی ئابووری دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیاری”، ئەوان سەلماندیان ئاستی هۆشیاری هۆكاری گەشەی ئابورییە، چونكە پیش كاركردن لە سێكتەرە ئابوورییەكاندا، وەبەرهێنانیان لە عەقڵدا كرد.
پەرجووی ئەمریكییەكان ئەو تێگەشتنەی ڕەت كردەوە كە بونیاتنانی دەوڵەتێكی گەشەسەندوو پێویستی بە مێژوو و كه‌لتور و ژیار و تێكۆشانی هەمووگەل دەبێت، بەڵكو دامەزراندنی دەوڵەت پێویستی بە نوخبەیەكە، كە خاوەنی ڕێگەی مەنتیقی و تێگەیشتنی لۆژیكی بێت بۆ درووستكردنی ویست(ئیرادە).
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1492 لەلایەن گەڕیدەی ئەوروپی (كریستۆفەر كۆڵۆمبۆس) وە دۆزرایەوە، لەلایەن هەریەكە لە ئیسپانیا و فەرەنسا و بەریتانیاوە داگیر كراوە.
هێزەكانی ئەمریكا پاش حەوت ساڵ شەڕكردن بە سەركردایەتی (جۆرج واشنتۆن) دژی بەریتانییەكان، توانییان لە ساڵی 1776 سەربەخۆیی بەدەست بهێنن، كە لە سێزدە ویلایەت پێك دەهات، لە ساڵی 1978 دەستووریان نووسیوەتەوە، یەكەمین ویلایەت كە دەستووری پەسەند كرد، ویلایەتی دیلاویر بوو، كۆتا ویلایەتیش ڕۆت ئایلەند بوو كە دەستووری پەسەند كرد.
- جۆن لوك بیرمەند و فەیلەسوفێكی بەریاتنییە، یەكێكە لە داڕێژەرانی بنەماكانی پەیمانی كۆمەڵایەتی و داوای حكومەتی پەڕلەمانیی دەكرد، جێپه‌نجه‌ی به‌سه‌ر سیسته‌می سیاسی چه‌ندین ووڵاته‌وه ههیه.
* سەرچاوەی به‌رواره مێژوویه‌كان-كتێبی داڕشتنی دەستووری ئەمریكا، ن-لیدیا بجورنلەند