مردووی زیندوو یان دزیی ئه‌ده‌بی
مردووی زیندوو یان دزیی ئەدەبی، ئەو شاكارە مەزنەی (هێنری تروایا)ی فەرەنسیی بەڕەگەز ڕووسییە، كە هاوشانی تاوان و سزای دۆستۆیفسكییە، هەرچەندە نووسەر لە فەرەنسا گەورە بووە، بەڵام كارە ئەدەبییەكەی هەڵگری ماك و هەوێنی ڕووسیایه. تروایا لە چیرۆكەكەیدا پاڵنەرە دەروونییەكان و چەمكی ئاكار پێكەوە گرێ دەدات، خوێنەر پەلكێشی ناوفەلسەفەی پرسی بوون دەكات، مانایی خۆشه‌ویستی ده‌خاته ژێر پرسیاره‌وه، دەقێكی هێندە بەرزە، لەگەڵ خۆیدا خوێنەر لە شاگەشكەی چنینەوەی دەستكەوتەوە هەڵدێرێتە ناو چاڵی ئازاری ویژدانەوە. خوێنه‌ر ڕوبه‌ڕوی پرسیارگه‌لێك ده‌كاته‌وه و وه‌ڵامه‌كانیش بۆ خوێنه‌ر جێده‌هێڵێت.
سوربییە پاڵەوانی ڕۆمانەكەیە (سوزان)ی هاوسەری (گالار)ی كۆنەهاوڕێی كۆچكردووی دەخوازێت، گالار لە دوای خۆی ڕۆمانێكی بڵاونەكراوەی بەجێ هێشتووە، سوربییە بە هاندانی سوزان كتێبەكە بە ناوی خۆیەوە بڵاو دەكاتەوە، ئەمە پوختەی چیرۆكەكەیە.
ڕۆمانەكە سەركەوتنی گەورە بەدەست دەهێنێت، سوربییه ئه‌و ڕاستییه ده‌زانێت چۆن شاكارە مەزنەكان بە درێژی ژیانی ئادەمێزاد دەمێننەوە، نووسەرەكەشی ئەو نەمرییەی بە نسیب دەبێت، كە بەدرێژایی مێژوو مرۆڤ بۆی تێكۆشاوه، ئێستا ئه‌و نەمریی مەعنەوی بەدەست هێناوە و شاگەشكەیە، بەڵام ویژدانی ناهێڵێت چێژ لە سەركەوتنەكەی بكات، چونكە هەمیشە ئەوەی لەبیردایە كە مەزنێتیی مرۆڤێكی دیكەیە، ئەو لەبەری خۆی هەڵكێشاوە، بۆیە لۆمەی خۆی دەكات، هەندێك جار كارەكەی بە كارێكی ئەخلاقیی دادەنێت و بەوە ڕەوایەتی بەخۆی دەدات، كە ئه‌گەر ئەم ڕۆمانەكەی پاكنووس نەكردایە و بڵاوی نەكردایەتەوە، ئەوا مرۆڤایەتی ئەو شاكارە مەزنەی له‌كیس ده‌چوو. ئەمە ئەو ڕەوایەتییەیە كە سوربییە بە خۆیی دەدات، ئەگەر لەبەر ئازاری ویژدانی نەبێت، ئەو ڕەوایەتییەی بەس بوو بۆ بە ئەخلاقی ناسینی كارەكەی، ئه‌و لە پرسی ئه‌خلاقدا ئاسوده‌یی دەروون و ڕەوایەتی دەكاتە دژ بە یەك ، و ئاسودەیی دەروون بە بنه‌مای ئاكار دادەنێت.
هنری تروایا دەرون ناسێكی لێهاتووە، سوربییە دەخاتە فه‌زایه‌ك، كه ویژدانی زیندوو دەكات بە دادوەر بەسەر حەزی بەدەستهێنانی ناوبانگ و نەمریی بە شێوازێكی ناڕەوا، كە پاڵەوانی ڕۆمانەكە لە نێوان ئەو دوو پەستانە خودییەدا ده‌خولێته‌وه، لەلایەكی دیكەیشەوە خۆینەرەكانیشی داوای بەرهەمی نوێی لێ دەكەن.
سوربییە خۆی دەكات بە گالار و لە هەموو شتێكدا لاسایی دەكاتەوە، تەنانەت خواردن و جلوبەرگیش، بەو هیوایەی بتوانێت وەك گالار شاكارێكی مەزن بنووسێت، ئیتر سوربییە ئەو هەستەی لا دروست دەبێت كە گالار زیندووە. تراویا خوێنەر ڕادەكێشێتە ناو قوڵای چه‌مكی فەلسەفەی بوونەوە، كاتێك سوربییە دەیەوێت بە شكڵ و فكر ببێت بە گالار، ئایا سوربییە زیندووە یان گالار؟ وە ئەگەر فكر دەركەوتەی مادەبێت(1)، ئایا فكر دەركەوتەی شكڵی مادەیە یان دەركەوتەی جەوهەری مادەیە؟. چونكە سوربییە هەست دەكات گالار زیندووە، بەڵام هیچ شاكارێكیش لە دایك نابێت.
جگە لە سوربییە دوو مرۆڤی تریش ڕۆڵێكی گەورەیان هەیە، لە پشتی ئاراستەكردنی ڕووداوەكانی ناو ڕۆمانەكەوە، ئەوانیش سوزانی هاوسه‌ری و ئه‌و كچه‌ش كه سوربییه خۆشی ده‌وێت، هه‌ردووكیان بۆ ویستی خۆیان ئه‌ویان دەوێت، بۆ ئه‌وه‌ی یاده‌وه‌ری گالار لەناو سوربییەدا زیندوو بێت، تروایا چه‌مكی خۆشه‌ویستی ده‌خاته به‌رده‌م پرسیاره‌وه، ئایه خۆشه‌ویستی نێوان دوو ڕه‌گه‌زی جیاواز به‌خشینه له پێناوی به‌ده‌ست هێنان، یان به‌خشینی بێبه‌رامبه‌ره؟ ده‌ركه‌وته‌ی هزری له ڕۆڵی ئه‌م دووانه‌دا خۆشه‌ویستی زاده‌ی سۆزه بۆ ویست.
له كرۆكی ڕۆمانه‌كه‌ی هنری تروایادا سوربییه ئه‌و مرۆڤه‌یه، كه
كۆمەڵگا و هاوسەر و خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ئه‌و ده‌كوژن بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی گالار.
*هنری تروایای (ئەولیڤ تاراسوف) لە ساڵی 1911 لە مۆسكۆ لەدایك بووە، بەهۆی شۆڕشی ساڵی 1917ی ڕووسیاوە، بە خیزانەوە وڵات جێ دەهێڵن و لە فەرەنسا دەگیرسێنەوە، لە ساڵی 2007 دا كۆچی دوایی كردووە.
(مردووی زیند و یان دزی ئەدەبی) یەكیكە لە ڕۆمانەكانی هنری تروایا، كە شاكیارێكی ئەدەبیی مەزن و داستانێكی ئەخلاقییە.
(1) كۆمه‌ڵێك له فه‌یله‌سوفان وه‌ك (باروخ سپیونوزا، فیورباخ، ماركس) له پرسی بووندا دەڵێن(فكر دەركەوتەی ماددەیه).